Σπύρος Μανουσέλης
Για τη σύγχρονη ανθρωπολογική και παλαιοντολογική σκέψη θεωρείται αδιαμφισβήτητο ότι ο σύγχρονος άνθρωπος εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και από εκεί ξεκίνησε, με αλλεπάλληλα μεταναστευτικά ρεύματα, για τον εποικισμό του πλανήτη «μας». Οι σημερινοί ανθρωπινοί πληθυσμοί προέκυψαν από τη διαρκή μεταναστευτική ροή σωμάτων, γονιδίων, τεχνολογίας και πολιτισμών, τα οποία διαμόρφωσαν από κοινού τη σημερινή εικόνα του είδους μας.
Μέχρι πρόσφατα η ανθρώπινη μετανάστευση αποτελούσε αποκλειστικό αντικείμενο μελέτης της ανθρωπογεωγραφίας. Ομως, τα τελευταία χρόνια σε αυτό το πεδίο έρευνας πρωταγωνιστούν νέοι επιστημονικοί κλάδοι -παλαιογενετική, εξελικτική και μοριακή ανθρωπολογία- οι οποίοι, στην προσπάθειά τους να επιλύσουν κάποια παλαιοντολογικά αινίγματα, κατέληξαν σε μια απρόσμενη εκδοχή της εξελικτικής προϊστορίας του ανθρώπινου είδους.
Το δυσεπίλυτο πρόβλημα των σημερινών μεταναστευτικών ή προσφυγικών ροών σε συνδυασμό με την εξοργιστική απουσία μιας διεθνούς πολιτικής βούλησης για την επίλυσή του, καθιστούν σήμερα επιτακτική την ανάγκη να κατανοήσουμε επιστημονικά την προϊστορία αλλά και τις συνέπειες μιας διαχρονικής και πανανθρώπινης βιοπολιτικής συμπεριφοράς, της μετανάστευσης.
Η τυπικά νεωτερική και καθησυχαστική αντίληψη περί σταδιακής, συσσωρευτικής και γραμμικής προόδου από ένα απλούστερο ζωικό είδος ανθρώπου προς ένα πολυπλοκότερο δεν επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα ούτε της παλαιοντολογίας ούτε της σύγχρονης μοριακής ανθρωπολογίας.
Αντίθετα, οι πιο πρόσφατες σχετικές έρευνες μας αποκαλύπτουν ότι το νεωτερικό παραμύθι της μεγάλης εξελικτικής εποποιίας που οδήγησε στον σύγχρονο άνθρωπο (Homo sapiens) θα πρέπει μάλλον να γραφτεί εξ αρχής.
Χάρη στις νέες τεχνικές της μοριακής γενετικής οι παλαιοανθρωπολόγοι μπορούν να «διαβάζουν» στο απολιθωμένο DNA που εξάγουν από απολιθωμένα οστά τη γενετική αποτύπωση των μεγάλων εξελικτικών μεταβολών που οδήγησαν τελικά στην επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens), μοναδικού εκπροσώπου σήμερα του ανθρώπινου γένους.
Στο «αρχαίο DNA» και στα «απολιθωμένα γονίδια» που αυτό περιέχει οι ειδικοί αναζητούν πλέον τη βιολογική ταυτότητα -αλλά και την εξελικτική συγγένεια- των σημερινών ανθρώπων με ορισμένα, προ πολλού εξαφανισμένα, είδη ανθρώπου.
Αυτή η εξελικτική περιπέτεια, ενώ ξεκίνησε πριν από 200 χιλιάδες χρόνια με την μετανάστευση σε μικρές ομάδες αρχαϊκών Homo από την Αφρική, κατέληξε στον υπερπληθυσμό των 7,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που κατοικούν σήμερα στον πλανήτη «μας».
Ανθρωποι που μιλάνε περίπου 7.000 διαφορετικές γλώσσες και διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το χρώμα του δέρματος, των μαλλιών ή των ματιών.
Εντούτοις, παρά τις εξωτερικές σωματικές διαφορές, όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι μοιράζονται από κοινού τα ίδια γονίδια και τις ίδιες βασικές νοητικές και συναισθηματικές ικανότητες.
Και, όπως θα δούμε, αυτό το καλά επιβεβαιωμένο γεγονός δεν είναι καθόλου τυχαίο.
Γιατί άραγε οι ανθρωπολόγοι, οι παλαιοντολόγοι και οι εξελικτικοί βιολόγοι δεν βρίσκουν καμία κοινά αποδεκτή ταξινόμηση για τον διαχωρισμό των ανθρώπινων πληθυσμών σε «φυλές», μολονότι την αναζητούν διακαώς;
Επειδή η κοινή εξελικτική καταγωγή όσο και η γενετική ομοιογένεια του ανθρώπινου είδους καθιστά εντελώς αυθαίρετη και ιδεοληπτική κάθε διάκριση σε ανθρώπινες «φυλές».
Πώς, ωστόσο, εξηγείται αυτή η εντυπωσιακή βιολογική ομοιογένεια του ανθρώπινου είδους;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα χρειάζεται, μεταξύ άλλων, να κατανοήσουμε τον αποφασιστικό ρόλο της μετανάστευσης στην εξελικτική ιστορία μας.
Ολα τα παλαιοντολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι, πριν από 100 και 50 χιλιάδες χρόνια, μικρές ομάδες 25-30 αρχαϊκών ανθρώπων του είδους μας εγκατέλειψαν την Αφρική για να εξαπλωθούν σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Οταν μια ομάδα κυνηγών-τροφοσυλλεκτών μεγάλωνε αρκετά ώστε το ενδιαίτημα όπου ζούσε δεν επαρκούσε πλέον για να τους συντηρεί όλους, τότε κάποια μέλη αποσχιζόταν από την ομάδα και μετακινούνταν αναζητώντας τροφή.
Το να διανύει με τα πόδια τεράστιες αποστάσεις αποτελεί κυριολεκτικά ζωτική ανάγκη για κάθε κυνηγό-τροφοσυλλέκτη και έτσι η σταδιακή γεωγραφική επέκταση αυτών των μικρών ομάδων οδήγησε στη διασπορά των αρχαϊκών ανθρώπων σε ολόκληρη την Αφρικανική Ηπειρο και κατόπιν στην παράτολμη έξοδο από αυτήν.
Πρόκειται για το περίφημο μοντέλο της εξόδου από την Αφρική (Out of Africa) που υποστηρίζει ότι όλα τα είδη πρώιμων ανθρώπων εμφανίστηκαν στην Αφρική και σε διαφορετικές περιόδους μετανάστευσαν εκτός Αφρικής.
Ειδικότερα οι πρώτοι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι διαφοροποιήθηκαν και ζούσαν στην Αφρική πριν από 200 χιλιάδες χρόνια.
Από εκεί, σε διάστημα 100 έως 45 χιλιάδων χρόνων πριν, αυτοί οι αρχαϊκοί Homo sapiens άρχισαν να μεταναστεύουν -με μια ατέλειωτη σειρά από μεταναστευτικά κύματα- προς τη Μέση Ανατολή, καλύπτοντας τεράστιες αποστάσεις με τα πόδια.
Στην περιοχή που σήμερα αποκαλούμε Παλαιστίνη, Ισραήλ και Συρία είχαν μεταναστεύσει προ πολλού και πάντοτε από την Αφρική διαφορετικά είδη ανθρωπίνων (κυρίως Νεάντερταλ) με τους οποίους οι νεοφερμένοι Sapiens όχι μόνο συμβίωσαν επί μακρόν αλλά και διασταυρώθηκαν.
Από εκεί οι ανήσυχοι προγονοί μας ξεκίνησαν το μακρύ και εντελώς αβέβαιο μεταναστευτικό ταξίδι τους για τον σταδιακό εποικισμό του πλανήτη.
Το πιο μεγάλο άλμα για την εξέλιξη του είδους μας ήταν το ότι ο Homo erectus, αν και εμφανίστηκε στην Αφρική, ήταν ο πρώτος ανθρωπίνης που μετανάστευσε σε άλλη ήπειρο: έφτασε πρώτα στην Εγγύς Ανατολή και κατόπιν στη Μέση και Απω Ανατολή. Και όπως δείχνουν τα πολυάριθμα παλαιοντολογικά ευρήματα και οι συγκριτικές μελέτες απολιθωμένου DNA, αυτός ο πρώτος διηπειρωτικός μετανάστης εμφανίστηκε πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια στην ανατολική Αφρική.
Το επόμενο μεγάλο εξελικτικό βήμα προς τον σύγχρονο άνθρωπο πραγματοποιείται στην Ευρώπη πριν από περίπου 50 - 40 χιλιάδες χρόνια.
Πριν από αυτήν τη χρονολογία υπήρχαν πάνω στη Γη τρεις τουλάχιστον διαφορετικές ανθρώπινες γενεαλογικές γραμμές (πρόκειται πιθανότατα για υποείδη), όπως μας αποκαλύπτουν τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα απολιθωμένα ευρήματα: ο άνθρωπος του Νεάντερταλ κυρίως στην Ευρώπη και τη δυτική Ασία, ένας ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος που ζούσε στην Αφρική, και ένα τρίτο ανθρώπινο υποείδος γνωστό ως Ντενίσοβα, που ζούσε στην παγωμένη ανατολική Ασία και γι' αυτό μετακινήθηκε σταδιακά προς την Ευρώπη.
Θεωρείται βέβαιο ότι και τα τρία αυτά ανθρώπινα υποείδη εμφανίστηκαν και εξελίχθηκαν αρχικά στην Αφρική, από εκεί μετανάστευσαν διαδοχικά προς την Εγγύς Ανατολή, και από εκεί προς την Ασία και την Ευρώπη (βλ. σχετικό χάρτη).
Το αξιοπερίεργο με αυτό το εξελικτικό σενάριο είναι ότι οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι, όταν μετανάστευσαν από την Αφρική στην Ευρώπη, δεν ήλθαν καθόλου σε επαφή ούτε βέβαια και αναμίχθηκαν ποτέ σεξουαλικά με τα πιο «πρωτόγονα» είδη ανθρώπων -π.χ. με τους Νεαντερτάλιους ή τους Ντενίσοβα- που είχαν μεταναστεύσει πολύ νωρίτερα και ζούσαν ήδη στην Ευρώπη!
Σύμφωνα με αυτό το εξελικτικό παραμύθι περί γενετικής «καθαρότητας» των σύγχρονων ανθρώπων, τα προγενέστερα δήθεν «κατώτερα» ανθρώπινα είδη εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας από προσώπου γης, για να παραχωρήσουν τη θέση τους στο πιο σύγχρονο είδος ανθρώπου, τον Homo sapiens. Ο οποίος τελικά επικράτησε χάρη στις μοναδικές ικανότητες του εγκεφάλου του για έναρθρο λόγο, συμβολική σκέψη και αφαιρετική σκέψη.
Δυστυχώς αυτή η προκατάληψη της δυτικής σκέψης υπέρ της σταδιακής και γραμμικής προόδου όλων των βιολογικών εξελικτικών διεργασιών που οδήγησαν ένα απλούστερο ζωικό είδος στο να εξελιχθεί σε ένα πολυπλοκότερο δεν επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα ούτε της παλαιοντολογίας ούτε της μοριακής ανθρωπολογίας.
Τα πολύτιμα επιστημονικά συμπεράσματα που μπορεί να εξαγάγει κανείς από τη μελέτη του αρχαίου DNA και των «απολιθωμένων γονιδίων» είναι ιδιαιτέρως ανατρεπτικά. Πάντως, το πιο επίκαιρο και αποφασιστικό μάθημα είναι πολιτικό: στις μέρες μας η ανάγκη για κοινωνική ανοχή και αλληλεγγύη απέναντι στους «ξένους» και τους «βαρβάρους» μετανάστες δεν είναι μόνο μία ανθρωπιστική-ηθική αναγκαιότητα αλλά και μια βαθύτερη βιολογική επιταγή.
Πώς λοιπόν νομιμοποιείται η τραγική εθελοτυφλία των σημερινών Ευρωπαίων απέναντι στα πιεστικά μεταναστευτικά ρεύματα προς τις πλούσιες χώρες τους; Πόσο ορθολογικά ή έστω αποτελεσματικά μπορούν να αποδειχτούν τα ξενοφοβικά εθνικιστικά αντανακλαστικά που επιδεικνύουν με τον βάρβαρο έλεγχο και το κλείσιμο των εθνικών συνόρων τους;
Σε μια παγκοσμιοποιημένη πολυπολιτισμική ανθρωπότητα, όπου η μετακίνηση προϊόντων, χρημάτων, ιδεών και φυσικά ανθρώπων αποτελεί τη νέα ιστορική αναγκαιότητα αλλά και την προϋπόθεση για την επιβίωσή μας ως είδους, τέτοιες εγωιστικές εθνοκεντρικές και ξενοφοβικές αντιδράσεις θα αποδειχτούν, αργά ή γρήγορα, όχι μόνο εντελώς μάταιες αλλά και καταστροφικές για τις ίδιες τις χώρες προορισμού. Γεγονός που ωστόσο καθόλου δεν αναιρεί την ανείπωτη οδύνη που προκαλούν στους σημερινούς μετανάστες αυτές οι κοντόφθαλμες πολιτικές.
Ιαν Γκόλντιν, Τζέφρυ Κάμερον, Μίρα Μπαλαρατζάν
«Αυτοί δεν είναι σαν εμάς»
Το παρελθόν και το μέλλον της μετανάστευσης
μτφρ.: Ελένη Αστερίου
επιμ.: Θ. Σαμαρτζής, Ν. Κουμπιάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σελ. 669
Πολλοί πιστεύουν ότι η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο κυρίως των ημερών μας. Κι όμως, είναι παλιό όσο η ίδια η ανθρωπότητα.
Η μετανάστευση είναι συνυφασμένη με την ανάδυση του πολιτισμού. Οι ανθρώπινες κοινωνίες, ωστόσο, αντιδρούσαν συνήθως αρνητικά στους νεοφερμένους. Ισως ήταν ο αρχέγονος φόβος για τον «βάρβαρο», τον απολίτιστο κι απειλητικό ξένο.
Σήμερα ζούμε μια εποχή ταχύτατων αλλαγών: την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Και η μετανάστευση παραμένει ένας από τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης προόδου.
Αλλά ο φόβος για τον «βάρβαρο» ζει και σήμερα, το ίδιο όπως παλιά.
Στον δημόσιο διάλογο συνήθως παραβλέπεται πως κάθε επιστημονική ανάλυση του φαινομένου της μετανάστευσης καταλήγει -σχεδόν μονότονα- στο ίδιο συμπέρασμα.
Η διεθνής μετανάστευση ωφελεί τους πάντες: τις χώρες προέλευσης, τις χώρες προορισμού, τους ίδιους τους μετανάστες. Οι εκκλήσεις για περιορισμό της μοιάζει να προδίδουν άγνοια συνδυασμένη με φόβο.
Υπάρχει όμως και κάτι άλλο: στις πλούσιες χώρες οι πολίτες κάνουν λίγα παιδιά και ζουν πολλά χρόνια. Ο πληθυσμός τους γερνάει και σύντομα θα αρχίσει να συρρικνώνεται.
Την ίδια στιγμή, η δεξαμενή των μεταναστών, που ακόμα φαντάζει ανεξάντλητη, θα αρχίσει γρήγορα να στερεύει. Η έλευση μεταναστών σήμερα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα. Αύριο θα γίνει το ζητούμενο.
Και, ως συνήθως, κερδισμένες θα βγουν οι κοινωνίες που ήξεραν να προνοούν.
Peter Bellwood
«Πρώτοι μετανάστες»
Η αρχαία μετανάστευση σε παγκόσμια προοπτική
μτφρ. Νίκος Κούρκουλος
εκδ. του Εικοστού Πρώτου
σελ. 456
Στο βιβλίο αυτό, ο Bellwood, καθηγητής αρχαιολογίας στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο (ANU), ξεδιπλώνει μια εκπληκτική εξιστόρηση των ανθρώπινων μεταναστεύσεων σε παγκόσμια κλίμακα, ξεκινώντας από τις απαρχές του είδους και την έξοδο από την Αφρική και φτάνοντας ώς τα τέλη της προϊστορίας, λίγο πριν την αυγή της γραπτής ιστορίας.
Το συμπέρασμα είναι ότι η τάση για μετανάστευση μπορεί να θεωρηθεί ειδοποιό γνώρισμα του ανθρώπου – κι ασφαλώς ότι οι αρχαίες μεταναστεύσεις, χιλιετίες πριν και σε αλλεπάλληλα στρώματα, δημιούργησαν τον κόσμο μέσα στον οποίο κινιόμαστε ακόμα σήμερα.
Ομως, τι μπορούμε να γνωρίζουμε για εποχές τόσο απώτερες, που μοιάζουν για πάντα χαμένες στην αχλή του χρόνου;
Είναι αλήθεια ότι ορισμένες λεπτομέρειες δεν θα τις μάθουμε ποτέ κι ότι κάποια άλλα ζητήματα θα παραμείνουν πάντα απλές πιθανότητες και εικασίες, από την άλλη όμως είναι εντυπωσιακό το πόσα πολλά πράγματα μπορεί να ανακαλύψει εκεί μια πολυπρισματική ματιά που συνδυάζει διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους – ιδιαίτερα, στην περίπτωσή μας, την αρχαιολογία, τη γενετική και τη συγκριτική γλωσσολογία. Η αφήγηση του Bellwood καλύπτει ασφαλώς και τις περιπτώσεις εκείνες (π.χ. των Ινουίτ ή των Απάτσι στην Αμερική και των Πολυνήσιων στην Ωκεανία) όπου πραγματοποιήθηκαν μεταναστεύσεις κατά την ιστορική περίοδο, όμως σε πλήρως προϊστορικές συνθήκες, απομονωμένες από τις εξελίξεις στα άλλα μέρη του κόσμου.
ΕΦ-ΣΥΝ
Ολοι ανεξαιρέτως οι άνθρωποι είναι απόγονοι μεταναστών, κάποιοι μάλιστα υποχρεώνονται να γίνουν (ξανά) μετανάστες
Για τη σύγχρονη ανθρωπολογική και παλαιοντολογική σκέψη θεωρείται αδιαμφισβήτητο ότι ο σύγχρονος άνθρωπος εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και από εκεί ξεκίνησε, με αλλεπάλληλα μεταναστευτικά ρεύματα, για τον εποικισμό του πλανήτη «μας». Οι σημερινοί ανθρωπινοί πληθυσμοί προέκυψαν από τη διαρκή μεταναστευτική ροή σωμάτων, γονιδίων, τεχνολογίας και πολιτισμών, τα οποία διαμόρφωσαν από κοινού τη σημερινή εικόνα του είδους μας.
Μέχρι πρόσφατα η ανθρώπινη μετανάστευση αποτελούσε αποκλειστικό αντικείμενο μελέτης της ανθρωπογεωγραφίας. Ομως, τα τελευταία χρόνια σε αυτό το πεδίο έρευνας πρωταγωνιστούν νέοι επιστημονικοί κλάδοι -παλαιογενετική, εξελικτική και μοριακή ανθρωπολογία- οι οποίοι, στην προσπάθειά τους να επιλύσουν κάποια παλαιοντολογικά αινίγματα, κατέληξαν σε μια απρόσμενη εκδοχή της εξελικτικής προϊστορίας του ανθρώπινου είδους.
Το δυσεπίλυτο πρόβλημα των σημερινών μεταναστευτικών ή προσφυγικών ροών σε συνδυασμό με την εξοργιστική απουσία μιας διεθνούς πολιτικής βούλησης για την επίλυσή του, καθιστούν σήμερα επιτακτική την ανάγκη να κατανοήσουμε επιστημονικά την προϊστορία αλλά και τις συνέπειες μιας διαχρονικής και πανανθρώπινης βιοπολιτικής συμπεριφοράς, της μετανάστευσης.
Η τυπικά νεωτερική και καθησυχαστική αντίληψη περί σταδιακής, συσσωρευτικής και γραμμικής προόδου από ένα απλούστερο ζωικό είδος ανθρώπου προς ένα πολυπλοκότερο δεν επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα ούτε της παλαιοντολογίας ούτε της σύγχρονης μοριακής ανθρωπολογίας.
Αντίθετα, οι πιο πρόσφατες σχετικές έρευνες μας αποκαλύπτουν ότι το νεωτερικό παραμύθι της μεγάλης εξελικτικής εποποιίας που οδήγησε στον σύγχρονο άνθρωπο (Homo sapiens) θα πρέπει μάλλον να γραφτεί εξ αρχής.
Χάρη στις νέες τεχνικές της μοριακής γενετικής οι παλαιοανθρωπολόγοι μπορούν να «διαβάζουν» στο απολιθωμένο DNA που εξάγουν από απολιθωμένα οστά τη γενετική αποτύπωση των μεγάλων εξελικτικών μεταβολών που οδήγησαν τελικά στην επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου (Homo sapiens), μοναδικού εκπροσώπου σήμερα του ανθρώπινου γένους.
Στο «αρχαίο DNA» και στα «απολιθωμένα γονίδια» που αυτό περιέχει οι ειδικοί αναζητούν πλέον τη βιολογική ταυτότητα -αλλά και την εξελικτική συγγένεια- των σημερινών ανθρώπων με ορισμένα, προ πολλού εξαφανισμένα, είδη ανθρώπου.
Αυτή η εξελικτική περιπέτεια, ενώ ξεκίνησε πριν από 200 χιλιάδες χρόνια με την μετανάστευση σε μικρές ομάδες αρχαϊκών Homo από την Αφρική, κατέληξε στον υπερπληθυσμό των 7,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που κατοικούν σήμερα στον πλανήτη «μας».
Ανθρωποι που μιλάνε περίπου 7.000 διαφορετικές γλώσσες και διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το χρώμα του δέρματος, των μαλλιών ή των ματιών.
Εντούτοις, παρά τις εξωτερικές σωματικές διαφορές, όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι μοιράζονται από κοινού τα ίδια γονίδια και τις ίδιες βασικές νοητικές και συναισθηματικές ικανότητες.
Και, όπως θα δούμε, αυτό το καλά επιβεβαιωμένο γεγονός δεν είναι καθόλου τυχαίο.
Η έξοδος από την Αφρική: τα πρώτα ανθρώπινα μεταναστευτικά κύματα
Γιατί άραγε οι ανθρωπολόγοι, οι παλαιοντολόγοι και οι εξελικτικοί βιολόγοι δεν βρίσκουν καμία κοινά αποδεκτή ταξινόμηση για τον διαχωρισμό των ανθρώπινων πληθυσμών σε «φυλές», μολονότι την αναζητούν διακαώς;
Επειδή η κοινή εξελικτική καταγωγή όσο και η γενετική ομοιογένεια του ανθρώπινου είδους καθιστά εντελώς αυθαίρετη και ιδεοληπτική κάθε διάκριση σε ανθρώπινες «φυλές».
Πώς, ωστόσο, εξηγείται αυτή η εντυπωσιακή βιολογική ομοιογένεια του ανθρώπινου είδους;
Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα χρειάζεται, μεταξύ άλλων, να κατανοήσουμε τον αποφασιστικό ρόλο της μετανάστευσης στην εξελικτική ιστορία μας.
Ολα τα παλαιοντολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι, πριν από 100 και 50 χιλιάδες χρόνια, μικρές ομάδες 25-30 αρχαϊκών ανθρώπων του είδους μας εγκατέλειψαν την Αφρική για να εξαπλωθούν σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Οταν μια ομάδα κυνηγών-τροφοσυλλεκτών μεγάλωνε αρκετά ώστε το ενδιαίτημα όπου ζούσε δεν επαρκούσε πλέον για να τους συντηρεί όλους, τότε κάποια μέλη αποσχιζόταν από την ομάδα και μετακινούνταν αναζητώντας τροφή.
Το να διανύει με τα πόδια τεράστιες αποστάσεις αποτελεί κυριολεκτικά ζωτική ανάγκη για κάθε κυνηγό-τροφοσυλλέκτη και έτσι η σταδιακή γεωγραφική επέκταση αυτών των μικρών ομάδων οδήγησε στη διασπορά των αρχαϊκών ανθρώπων σε ολόκληρη την Αφρικανική Ηπειρο και κατόπιν στην παράτολμη έξοδο από αυτήν.
Πρόκειται για το περίφημο μοντέλο της εξόδου από την Αφρική (Out of Africa) που υποστηρίζει ότι όλα τα είδη πρώιμων ανθρώπων εμφανίστηκαν στην Αφρική και σε διαφορετικές περιόδους μετανάστευσαν εκτός Αφρικής.
Ειδικότερα οι πρώτοι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι διαφοροποιήθηκαν και ζούσαν στην Αφρική πριν από 200 χιλιάδες χρόνια.
Από εκεί, σε διάστημα 100 έως 45 χιλιάδων χρόνων πριν, αυτοί οι αρχαϊκοί Homo sapiens άρχισαν να μεταναστεύουν -με μια ατέλειωτη σειρά από μεταναστευτικά κύματα- προς τη Μέση Ανατολή, καλύπτοντας τεράστιες αποστάσεις με τα πόδια.
Στην περιοχή που σήμερα αποκαλούμε Παλαιστίνη, Ισραήλ και Συρία είχαν μεταναστεύσει προ πολλού και πάντοτε από την Αφρική διαφορετικά είδη ανθρωπίνων (κυρίως Νεάντερταλ) με τους οποίους οι νεοφερμένοι Sapiens όχι μόνο συμβίωσαν επί μακρόν αλλά και διασταυρώθηκαν.
Από εκεί οι ανήσυχοι προγονοί μας ξεκίνησαν το μακρύ και εντελώς αβέβαιο μεταναστευτικό ταξίδι τους για τον σταδιακό εποικισμό του πλανήτη.
Οι Ευρωπαίοι: ένα σύμφυρμα γονιδιακών μεταναστεύσεων
Το πιο μεγάλο άλμα για την εξέλιξη του είδους μας ήταν το ότι ο Homo erectus, αν και εμφανίστηκε στην Αφρική, ήταν ο πρώτος ανθρωπίνης που μετανάστευσε σε άλλη ήπειρο: έφτασε πρώτα στην Εγγύς Ανατολή και κατόπιν στη Μέση και Απω Ανατολή. Και όπως δείχνουν τα πολυάριθμα παλαιοντολογικά ευρήματα και οι συγκριτικές μελέτες απολιθωμένου DNA, αυτός ο πρώτος διηπειρωτικός μετανάστης εμφανίστηκε πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια στην ανατολική Αφρική.
Το επόμενο μεγάλο εξελικτικό βήμα προς τον σύγχρονο άνθρωπο πραγματοποιείται στην Ευρώπη πριν από περίπου 50 - 40 χιλιάδες χρόνια.
Πριν από αυτήν τη χρονολογία υπήρχαν πάνω στη Γη τρεις τουλάχιστον διαφορετικές ανθρώπινες γενεαλογικές γραμμές (πρόκειται πιθανότατα για υποείδη), όπως μας αποκαλύπτουν τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα απολιθωμένα ευρήματα: ο άνθρωπος του Νεάντερταλ κυρίως στην Ευρώπη και τη δυτική Ασία, ένας ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος που ζούσε στην Αφρική, και ένα τρίτο ανθρώπινο υποείδος γνωστό ως Ντενίσοβα, που ζούσε στην παγωμένη ανατολική Ασία και γι' αυτό μετακινήθηκε σταδιακά προς την Ευρώπη.
 |
| Από τους πιο πρόσφατους χάρτες που απεικονίζει γεωγραφικά όλες τις ανακαλύψεις της μοριακής ανθρωπολογίας και της παλαιοντολογίας. Κάθε αριθμός αντιστοιχεί σε χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα. |
Θεωρείται βέβαιο ότι και τα τρία αυτά ανθρώπινα υποείδη εμφανίστηκαν και εξελίχθηκαν αρχικά στην Αφρική, από εκεί μετανάστευσαν διαδοχικά προς την Εγγύς Ανατολή, και από εκεί προς την Ασία και την Ευρώπη (βλ. σχετικό χάρτη).
Το αξιοπερίεργο με αυτό το εξελικτικό σενάριο είναι ότι οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι, όταν μετανάστευσαν από την Αφρική στην Ευρώπη, δεν ήλθαν καθόλου σε επαφή ούτε βέβαια και αναμίχθηκαν ποτέ σεξουαλικά με τα πιο «πρωτόγονα» είδη ανθρώπων -π.χ. με τους Νεαντερτάλιους ή τους Ντενίσοβα- που είχαν μεταναστεύσει πολύ νωρίτερα και ζούσαν ήδη στην Ευρώπη!
Σύμφωνα με αυτό το εξελικτικό παραμύθι περί γενετικής «καθαρότητας» των σύγχρονων ανθρώπων, τα προγενέστερα δήθεν «κατώτερα» ανθρώπινα είδη εξαφανίστηκαν ως διά μαγείας από προσώπου γης, για να παραχωρήσουν τη θέση τους στο πιο σύγχρονο είδος ανθρώπου, τον Homo sapiens. Ο οποίος τελικά επικράτησε χάρη στις μοναδικές ικανότητες του εγκεφάλου του για έναρθρο λόγο, συμβολική σκέψη και αφαιρετική σκέψη.
Δυστυχώς αυτή η προκατάληψη της δυτικής σκέψης υπέρ της σταδιακής και γραμμικής προόδου όλων των βιολογικών εξελικτικών διεργασιών που οδήγησαν ένα απλούστερο ζωικό είδος στο να εξελιχθεί σε ένα πολυπλοκότερο δεν επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα ούτε της παλαιοντολογίας ούτε της μοριακής ανθρωπολογίας.
Τα πολύτιμα επιστημονικά συμπεράσματα που μπορεί να εξαγάγει κανείς από τη μελέτη του αρχαίου DNA και των «απολιθωμένων γονιδίων» είναι ιδιαιτέρως ανατρεπτικά. Πάντως, το πιο επίκαιρο και αποφασιστικό μάθημα είναι πολιτικό: στις μέρες μας η ανάγκη για κοινωνική ανοχή και αλληλεγγύη απέναντι στους «ξένους» και τους «βαρβάρους» μετανάστες δεν είναι μόνο μία ανθρωπιστική-ηθική αναγκαιότητα αλλά και μια βαθύτερη βιολογική επιταγή.
Πώς λοιπόν νομιμοποιείται η τραγική εθελοτυφλία των σημερινών Ευρωπαίων απέναντι στα πιεστικά μεταναστευτικά ρεύματα προς τις πλούσιες χώρες τους; Πόσο ορθολογικά ή έστω αποτελεσματικά μπορούν να αποδειχτούν τα ξενοφοβικά εθνικιστικά αντανακλαστικά που επιδεικνύουν με τον βάρβαρο έλεγχο και το κλείσιμο των εθνικών συνόρων τους;
Σε μια παγκοσμιοποιημένη πολυπολιτισμική ανθρωπότητα, όπου η μετακίνηση προϊόντων, χρημάτων, ιδεών και φυσικά ανθρώπων αποτελεί τη νέα ιστορική αναγκαιότητα αλλά και την προϋπόθεση για την επιβίωσή μας ως είδους, τέτοιες εγωιστικές εθνοκεντρικές και ξενοφοβικές αντιδράσεις θα αποδειχτούν, αργά ή γρήγορα, όχι μόνο εντελώς μάταιες αλλά και καταστροφικές για τις ίδιες τις χώρες προορισμού. Γεγονός που ωστόσο καθόλου δεν αναιρεί την ανείπωτη οδύνη που προκαλούν στους σημερινούς μετανάστες αυτές οι κοντόφθαλμες πολιτικές.
Δύο ενδιαφέροντα βιβλία για τη διαχρονικότητα της μετανάστευσης
Ιαν Γκόλντιν, Τζέφρυ Κάμερον, Μίρα Μπαλαρατζάν«Αυτοί δεν είναι σαν εμάς»
Το παρελθόν και το μέλλον της μετανάστευσης
μτφρ.: Ελένη Αστερίου
επιμ.: Θ. Σαμαρτζής, Ν. Κουμπιάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σελ. 669
Πολλοί πιστεύουν ότι η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο κυρίως των ημερών μας. Κι όμως, είναι παλιό όσο η ίδια η ανθρωπότητα.
Η μετανάστευση είναι συνυφασμένη με την ανάδυση του πολιτισμού. Οι ανθρώπινες κοινωνίες, ωστόσο, αντιδρούσαν συνήθως αρνητικά στους νεοφερμένους. Ισως ήταν ο αρχέγονος φόβος για τον «βάρβαρο», τον απολίτιστο κι απειλητικό ξένο.
Σήμερα ζούμε μια εποχή ταχύτατων αλλαγών: την εποχή της παγκοσμιοποίησης. Και η μετανάστευση παραμένει ένας από τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης προόδου.
Αλλά ο φόβος για τον «βάρβαρο» ζει και σήμερα, το ίδιο όπως παλιά.
Στον δημόσιο διάλογο συνήθως παραβλέπεται πως κάθε επιστημονική ανάλυση του φαινομένου της μετανάστευσης καταλήγει -σχεδόν μονότονα- στο ίδιο συμπέρασμα.
Η διεθνής μετανάστευση ωφελεί τους πάντες: τις χώρες προέλευσης, τις χώρες προορισμού, τους ίδιους τους μετανάστες. Οι εκκλήσεις για περιορισμό της μοιάζει να προδίδουν άγνοια συνδυασμένη με φόβο.
Υπάρχει όμως και κάτι άλλο: στις πλούσιες χώρες οι πολίτες κάνουν λίγα παιδιά και ζουν πολλά χρόνια. Ο πληθυσμός τους γερνάει και σύντομα θα αρχίσει να συρρικνώνεται.
Την ίδια στιγμή, η δεξαμενή των μεταναστών, που ακόμα φαντάζει ανεξάντλητη, θα αρχίσει γρήγορα να στερεύει. Η έλευση μεταναστών σήμερα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα. Αύριο θα γίνει το ζητούμενο.
Και, ως συνήθως, κερδισμένες θα βγουν οι κοινωνίες που ήξεραν να προνοούν.
Peter Bellwood«Πρώτοι μετανάστες»
Η αρχαία μετανάστευση σε παγκόσμια προοπτική
μτφρ. Νίκος Κούρκουλος
εκδ. του Εικοστού Πρώτου
σελ. 456
Στο βιβλίο αυτό, ο Bellwood, καθηγητής αρχαιολογίας στο Αυστραλιανό Εθνικό Πανεπιστήμιο (ANU), ξεδιπλώνει μια εκπληκτική εξιστόρηση των ανθρώπινων μεταναστεύσεων σε παγκόσμια κλίμακα, ξεκινώντας από τις απαρχές του είδους και την έξοδο από την Αφρική και φτάνοντας ώς τα τέλη της προϊστορίας, λίγο πριν την αυγή της γραπτής ιστορίας.
Το συμπέρασμα είναι ότι η τάση για μετανάστευση μπορεί να θεωρηθεί ειδοποιό γνώρισμα του ανθρώπου – κι ασφαλώς ότι οι αρχαίες μεταναστεύσεις, χιλιετίες πριν και σε αλλεπάλληλα στρώματα, δημιούργησαν τον κόσμο μέσα στον οποίο κινιόμαστε ακόμα σήμερα.
Ομως, τι μπορούμε να γνωρίζουμε για εποχές τόσο απώτερες, που μοιάζουν για πάντα χαμένες στην αχλή του χρόνου;
Είναι αλήθεια ότι ορισμένες λεπτομέρειες δεν θα τις μάθουμε ποτέ κι ότι κάποια άλλα ζητήματα θα παραμείνουν πάντα απλές πιθανότητες και εικασίες, από την άλλη όμως είναι εντυπωσιακό το πόσα πολλά πράγματα μπορεί να ανακαλύψει εκεί μια πολυπρισματική ματιά που συνδυάζει διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους – ιδιαίτερα, στην περίπτωσή μας, την αρχαιολογία, τη γενετική και τη συγκριτική γλωσσολογία. Η αφήγηση του Bellwood καλύπτει ασφαλώς και τις περιπτώσεις εκείνες (π.χ. των Ινουίτ ή των Απάτσι στην Αμερική και των Πολυνήσιων στην Ωκεανία) όπου πραγματοποιήθηκαν μεταναστεύσεις κατά την ιστορική περίοδο, όμως σε πλήρως προϊστορικές συνθήκες, απομονωμένες από τις εξελίξεις στα άλλα μέρη του κόσμου.
ΕΦ-ΣΥΝ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου